پای ضربدری

پای ضربدری، که از نظر پزشکی با عنوان ژنو والگوم شناخته می‌شود، وضعیتی شایع است که در آن زانوها به سمت داخل زاویه پیدا می‌کنند و به هم نزدیک می‌شوند، در حالی که مچ پاها از هم فاصله دارند. در برخی کودکان و بزرگسالان، این انحراف ممکن است شدیدتر یا پایدار باشد که می‌تواند به مشکلاتی مانند الگوی غیرطبیعی راه رفتن، درد زانو و افزایش فشار بر مفاصل منجر شود. در چنین مواردی، ارزیابی توسط پزشک متخصص برای تعیین علت و نیاز به درمان، ضروری است.

پای ضربدری چیست؟

پای ضربدری حالتی است که وقتی فرد زانوهایش را کنار هم قرار می‌دهد، بین مچ پاهایش فاصله وجود دارد. این بیماری در کودکان 3 تا 6 ساله رایج است و معمولاً با رشد آن‌ها و بدون ایجاد مشکلی، خود به خود بهتر می‌شود. اما گاهی‌اوقات کودکان بزرگ‌تر یا بزرگسالان نیز می‌توانند این ناهنجاری را داشته باشند.

زانو مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مفصل بدن است و هرگونه انحراف زانو باعث فشار زیادی به مفصل زانو و بروز درد می‌شود.

یکی از بیماری‌هایی که راه رفتن انسان را دچار اختلال می‌کند و موجب بروز پادرد می‌شود، زانوی ضربدری است.

در افرادی که دچار این ناهنجاری هستند، فاصله عرضی پاها در حین راه رفتن و ایستادن افزایش پیدا می‌کند. این امر باعث می‌شود شخص به‌صورت تدریجی بر لبه داخلی پا فشار بیشتری وارد کند. علاوه‌برآن، قوس کف پا نیز از بین می‌رود.

اگر کفش افراد مبتلا به پای ضربدری را مورد ارزیابی قرار دهیم، متوجه می‌شویم که ساییدگی داخلی کف کفش بیشتر از سایر قسمت‌های آن است. همچنین این عارضه موجب می‌شود تا فرد تمایل بیشتری به نشستن قورباغه‌ای یا همان دبلیو شکل داشته باشد.

انواع مختلف پای ضربدری

پای ضربدری به دو نوع مختلف ذیل تقسیم می‌شود:

1-پای ضربدری فیزیولوژیک

این نوع پای ضربدری بسیار شایع است و در اغلب کودکان به‌عنوان قسمتی از فرایند رشد آن‌ها به حساب می‌آید. پس از اینکه کودک 7 – 8 ساله شد، این نوع پای ضربدری به خودی خود رفع می‌شود.

2-پای ضربدری پاتولوژیک

این نوع پای ضربدری به‌دلیل بیماری‌هایی مانند راشیتیسم و شکستگی‌های قبلی استخوان زانو می‌باشد.

همچنین درجات پای ضربدری شامل خفیف، متوسط و شدید هستند.

عوامل ایجاد پای ضربدری

پای ضربدری عارضه‌ای است که معمولاً در حین رشد کودک رخ می‌دهد و به این علت است که وزن کودک به‌طور طبیعی به قسمت خارجی مفصل زانو تحمیل می‌شود و بعد از چند سال بهبود می‌یابد.

این بیماری ممکن است هر فردی را درگیر کند و تا حدی هم می‌تواند زمینه ارثی داشته باشد. همچنین طرز نشستن کودکان عامل بسیار مهمی در بروز این عارضه است.

اغلب کودکانی که عادت به نشستن قورباغه‌ای (به‌صورت دبلیو) دارند، بیشتر در معرض ابتلا به انواع مختلف انحرافات اندام تحتانی قرار دارند و نحوه راه رفتن و شکل‌گیری لگن این کودکان در معرض خطر قرار هستند.

علل اصلی بروز این مشکل در کودکان

کودکان اغلب به‌دلایل زیر به پای ضربدری دچار می‌شوند:

• وجود بیماری‌های مختلف
• وراثت و سابقه خانوادگی
• صدمات وارده به زانو خصوصاً صفحه رشد
• قنداق کردن نوزادان
• راه رفتن زودهنگام کودکان
• نشستن کودکان به‌صورت قورباغه‌ای

علل اصلی پای ضربدری در بزرگسالان

علاوه‌بر کودکان، بزرگسالان نیز به این عارضه مبتلا می‌شوند. دلایل اصلی پای ضربدری در بزرگسالان شامل موارد زیر هستند:

• ایجاد عفونت در مفاصل
• شکستگی استخوان ساق پا و عدم درمان صحیح آن
• بیماری آرتروز یا روماتیسم مفاصل
• آرتریت روماتوئید
• چاقی و اضافه وزن
• پارگی رباط‌های داخلی زانو و کوتاهی رباط‌های خارجی
• صاف بودن کف پا
• کاهش زاویه سر و گردن استخوان ران با تنه آن
• افزایش رشد کوندیل (برجستگی انتهایی بعضی از استخوان‌های بلند بدن) خارجی نسبت به کوندیل داخلی
• کوتاه بودن عضلات دو سر ران که باعث آبداکشن ساق پا می‌شود (آبداکشن به معنای دور شدن اندامی از محور میانی بدن است)
• ضعیف بودن عضلات نیمه غشایی و نیمه وتری
• عوارض زانوی ضربدری
• ظاهر ناخوشایند پاها
• کوتاهی قد فرد
• تغییر در راه رفتن یا حتی ایستادن فرد
• آرتروز زودهنگام زانو
• افزایش حساسیت و آسیب‌پذیری مفصل زانو
• کاهش رشد استخوانی
• زانودرد در بخش داخلی زانو به‌دلیل کشیدگی بافت نرم استخوان
• بروز ناهنجاری و تغییر شکل در پا و مچ پا (صاف بودن کف پا و چرخش پاشنه به سمت خارج)

علائم پای ضربدری چیست؟

اگر پای ضربدری یا ایکس بعد از دوران کودکی و در بزرگسالی همچنان وجود داشته باشد، علاوه‌بر خم بودن زانوها سایر علائم ذیل را نیز در پی دارد:

• سفت شدن مفاصل
• درد زانو و قسمت پشتی ساق پا
• لنگیدن فرد در حین راه رفتن
• تجمع مایع در زانو که منجر به التهاب زانو می‌شود
• کوتاهی تاندون آشیل
• کاهش ارتفاع اندام‌های تحتانی فرد و کوتاهی قد
• خستگی زودهنگام حین راه رفتن و دویدن
• آرتروز زانوی زودرس
• ساییده شدن زانوها به یکدیگر و چرخش پاها به خارج موقع راه رفتن
• ساییدگی بیش‌ازحد کناره داخلی کفش
• بروز درد در مفصل ران، مچ پا یا پاها به‌علت فشار وارده به رباط‌ها و ماهیچه‌های بدن
• شرایط نامتعادل بدن در حالت ایستاده (حتی اگر یکی از زانوها در وضعیت نامناسبی قرار داشته باشد)

درصورت مشاهده علائم زیر باید به پزشک متخصص مراجعه کنید:

• فاصله ایجادشده میان مچ‌های پا بیش از 10 سانتی‌متر باشد.
• هنگام صاف ایستادن کودک، بین ساق پاهای او فاصله زیادی وجود دارد.
• زانو، بیش‌ازحدِ طبیعی به خارج یا داخل متمایل است.
• کودک به علت زاویه‌دار بودن زانوهایش دچار زانودرد است.
• کودک به سختی راه می‌رود و هنگام ایستادن نیز مشکل دارد.

تشخیص پای ضربدری

از فرد بخواهید که بایستد و پاهای خود را کنار یکدیگر قرار دهد، طوری که کوندیل‌های داخلی ران مماس با یکدیگر قرار گیرند و زانو نیز صاف باشد. پس از آن به وسیله خط‌کش یا کولیس میزان فاصله میان دو قوزک داخلی را اندازه بگیرید. در شرایط ذیل باید به پزشک مراجعه کنید:

• فاصله بین هر دو مفصل مچ پا در حالت ایستاده با زانوهای کنار هم، بیش از 8 سانتی‌متر است.
• بدشکلی با افزایش سن به‌تدریج افزایش می‌یابد.
• سن کودک بیش از 7 سال یا کمتر از 2 سال باشد.
• فقط یک طرف بدن تحت تأثیر قرار گرفته است.
• علائمی مانند زانودرد، لنگیدن و مشکل در دویدن وجود دارند.
• مشکل در بزرگسالی نیز وجود دارد.
• هر مشکل دیگری که در بدن پیدا کرده‌اید.

در ابتدا پزشک سؤالاتی درباره سوابق پزشکی خانواده و اینکه درد در کدام ناحیه بیشتر است، از بیمار می‌پرسد. او حین معاینات فیزیکی، به طرز ایستادن و راه رفتن بیمار توجه کرده و موارد زیر را بررسی می‌کند:

• عدم برابری طول پاها
• مقدار زاویه‌ای که زانوها کنار هم تشکیل می‌دهند
• عدم برابری اثر پاها در کف کفش
• ارزیابی زمینه وراثت
• عکسبرداری از پاها با اشعه ایکس
• سنجش تراکم استخوان

پزشک در رابطه با کودکان، علاوه‌بر فاصله بین دو مچ موارد زیر را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد:

• قد کودک
• تقارن زانوهای کودک
• هم محوری پاها و مفصل‌های ران و پایین پا و کف پا

در برخی موارد نیز پزشک دستور انجام ام‌آرآی را به بیمار می‌دهد تا ساختار استخوانی او را ارزیابی کند و علل بروز عارضه پای ضربدری را مورد ارزیابی قرار دهد.

درمان پای ضربدری

روش‌های درمان پای ضربدری به دلایل و شدت آن بستگی دارند و معمولاً شامل موارد زیر هستند:

کم کردن وزن

اگر علت بروز این عارضه در فرد اضافه وزن او باشد، باید کنترل شود. افزایش وزن و چاقی، فشار بسیاری روی زانوها وارد می‌کنند و باعث بدتر شدن پای ضربدری می‌شوند. در صورتی که به اضافه وزن مبتلا باشید، پزشک برنامه کاهش وزن برای شما تنظیم خواهد کرد.

مصرف دارو و ویتامین

کمبود ویتامین دی در بدن یکی دیگر از دلایل زانوی ضربدری است. وقتی استخوان‌های بدن قوی هستند و تمام مواد مغذی و ویتامین‌های مورد نیاز خود را دریافت می‌کنند، احتمال بروز این عارضه کمتر می‌شود.

داروهایی که به استحکام و تأمین مواد معدنی استخوان‌ها کمک می‌کنند، می‌توانند باعث افزایش تراکم استخوان و درمان زانوی ضربدری شوند. همچنین اگر علل ایجاد این عارضه در کودک نرمی استخوان باشد، باید از ایستادن، نشستن و راه رفتن طولانی‌مدت کودک جلوگیری شود.

اگر کودک عادت به نشستن قورباغه‌ای دارد، او را منع کنید و به او بیاموزید که چهار زانو بنشیند و همچنین با اجسام سنگین به کناره‌های داخلی پای خود ضربه نزند.

اگر دلیل ایجاد این عارضه پارگی رباط‌های جانبی داخلی زانو باشد، برخی تمرینات و ورزش‌هایی مانند دوچرخه‌سواری و وزنه‌برداری جهت تقویت عضلات چهار سر ران می‌توانند در اصلاح این ناهنجاری مؤثر باشند.

ورزش

انجام تمرینات ورزشی تحت عنوان حرکات اصلاحی در جهت اصلاح پای پرانتزی مفید است. این تمرینات بدون دخالت عوامل درمانی و تهاجمی و تنها ازطریق تقویت عضلات نیم غشایی و نیم وتری و حرکات کششی عضلات دو سر رانی به بیمار کمک می‌کنند. اکثر افرادی که دچار پای ضربدری هستند به وسیله ورزش می‌توانند به بهبود وضعیت خود کمک کنند.

پزشک یا فیزیوتراپ پس از بررسی شیوه راه رفتن بیمار می‌تواند تمریناتی را برای تقویت پا، باسن و ران به او ارائه دهند. تمریناتی نظیر بالا آوردن ساق پا در حالت نشسته یا درازکشیده معمولاً بسیار ساده هستند و می‌توانند روند بهبودی بیماری را سرعت ببخشند و از بدتر شدن آن جلوگیری کنند.

استفاده از بریس (زانوبند طبی) یا ارتز کفش (کفی طبی)

اگر دلیل بروز پای ضربدری در فرد صاف بودن کف پای او باشد، علاوه‌بر آموزش تمرینات اصلاحی مرتبط با کف پای صاف می‌توان از کفی طبی نیز استفاده کرد. طبق نظر اغلب پزشکان، نارسایی سر استخوان ران را می‌توان با قرار دادن سر این استخوان در پوششی محافظ حفره‌ای به حداقل رساند و از پیشرفت آن جلوگیری کرد.

این روش درمانی با استفاده از ابزارهای خاصی مانند بریس در مراحل ابتدایی بیماری بیشترین تأثیر را دارد. بریس به‌عنوان محافظ روی استخوان قرار می‌گیرد و حرکت آن را محدود می‌کند. بهتر است استفاده از بریس به مدت دو سال ادامه داشته باشد.

اگر پس از سن 7سالگی این عارضه بهبود نیابد، پزشک استفاده از زانوبندهای مخصوص یا کفی طبی را برای درمان پای ضربدری توصیه می‌کند. اگر مفصل کودک دچار تغییر شکل شده باشد و رباط‌ها انعطاف‌پذیری کمی داشته باشند، استفاده از بریس می‌تواند مؤثر واقع شود. بریس باعث حفظ زاویه مناسب زانو می‌شود و از ضربدری شدن آن جلوگیری می‌کند. با وجود اینکه کفی‌های طبی باعث درمان این عارضه نمی‌شوند، در برخی موارد می‌توانند منجر به بهبود علائم بیماری شوند. علاوه‌براین موارد، برای کودکان می‌توان آتل و آرتز را جایگزین کفی کفش و سایر وسایل کمکی کرد. آرتزها باعث می‌شوند که استخوان‌های کودک به‌صورت صحیح رشد کنند.

جراحی

اگر ضربدری بودن پاها شدید باشد یا تمرینات ورزشی برای بهبودی بیمار کافی نباشند، پزشک یکی از شیوه‌های عمل جراحی را جهت اصلاح زانو ضربدری توصیه می‌کند.

جراحی رشد هدایت‌شونده:

در جراحی رشد هدایت‌شونده در افراد جوان که در رشد آینده استخوان آن‌ها تأثیرگذار است، صفحه‌ فلزی کوچکی داخل زانوی آن‌ها قرار می‌گیرد. این نوع عمل جزئی، هدایت‌کننده رشد استخوان نامیده شده و صفحه فلزی پس از رشد استخوان برداشته می‌شود. روش جراحی در کودکان به سن کودک، میزان بیماری و دلیل بروز آن بستگی دارد. تغییر شکل و اصلاح فرم زانو اغلب 12 ماه به طول می‌انجامد.

جراحی برش استخوان:

در بزرگسالان ممکن است از روش جراحی استئوتومی استفاده شود. در این روش از صفحات فلزی دائمی در جهت درست نگه داشتن استخوان‌های زانو استفاده می‌شود. هدف این جراحی کاهش یا پیشگیری از بیماری آرتروز و درد ناشی از آن است.

همچنین کاهش روند ساییدگی زانوها که منجر به جراحی تعویض مفصل زانو می‌شود، از دیگر اهداف جراحی استئوتومی است. عمل جراحی پای ضربدری در اکثر موارد نتایج مثبتی به همراه دارد. بعد از عمل باید جلسات فیزیوتراپی انجام شوند. انجام تمرینات ورزشی به منظور افزایش دامنه حرکتی زانو، آموزش صحیح راه رفتن و ایستادن و قرار گرفتن بدن در وضعیتی مناسب برای تحمل وزن، مواردی هستند که در بهبودی و درمان پای ضربدری مؤثر خواهند بود.

تفاوت جراحی تعویض مفصل زانو و جراحی استئوتومی

در جراحی استئوتومی، بافت‌های طبیعی اطراف زانو و استخوان‌ها و رباط‌ها نظیر استخوان ران، ساق پا و کشکک حفظ خواهند شد. اگر قصد دارید که فعالیت‌های ورزشی مثل دویدن، بالا رفتن از ارتفاع و فعالیت‌های سنگین ورزشی انجام دهید، جراحی استئوتومی مناسب‌ترین گزینه برای شما خواهد بود.

در جراحی تعویض کامل مفصل زانو بر خلاف جراحی استئوتومی، پروتزهایی مصنوعی به‌جای کل استخوان‌ها و رباط‌های شما قرار داده می‌شوند. در این روش، مدت زمانی طولانی نیاز است تا بهبودی صورت گیرد و حرکت مجدد زانو و بازگشت به دامنه حرکتی طبیعی بسیار دشوار هستند.

همچنین پروتزهای استفاده‌شده در جراحی معمولاً ۱۵ سال دوام می‌آورند و بعد از این مدت باید تعویض شوند. درواقع این امر به معنی انجام جراحی مجدد است.

جمع‌بندی

پای ضربدری، یا ژنو والگوم، وضعیتی است که در آن زانوها به سمت داخل متمایل می‌شوند. این عارضه در کودکان خردسال شایع است و اغلب به‌عنوان بخشی طبیعی از رشد، به خودی خود تا سنین نوجوانی اصلاح می‌شود. بااین‌حال، در مواردی که این انحراف شدید، یک‌طرفه یا همراه با درد باشد، می‌تواند به مشکلات راه رفتن و افزایش فشار بر مفاصل منجر شود. بنابراین، اگرچه در بسیاری از موارد جای نگرانی نیست، ارزیابی توسط پزشک متخصص برای تشخیص علت اصلی و اطمینان از عدم نیاز به مداخلات درمانی، به‌خصوص درصورت تداوم یا بروز علائم، ضروری است.